2024 წლის 16 თებერვალს გარემოს ეროვნულმა სააგენტომ გამოაქვეყნა შვეიცარული კომპანია GEOTEST AG.-ის შესრულებული მოსაზრება რაჭის კურორტ შოვში, 2023 წლის 3 აგვისტოს, მომხდარი სტიქიის შესახებ. 

GEOTEST AG.-ის ანგარიში არის სააგენტოსვე შესრულებული და გასული წლის 6 აგვისტოს, სტიქიიდან 3 დღის შემდეგ, გამოქვეყნებული, წინასწარი დასკვნის შეფასება, - მეორე აზრი მასზე, ან სამეცნიერო peer review, რომელსაც დამატებით ახლავს რამდენიმე კომპონენტი, მათ შორის, სტიქიის სიმულირება, შესაბამისი მეთოდოლოგიის მოდელირებით.

GEOTEST AG.-ის მოსაზრებები და სიმულირების შედეგები, ძირითადად, ეთანხმება გარემოს ეროვნული სააგენტოს შესრულებულ შინაარსობრივ ანგარიშსა და იქ გამოთქმულ მოსაზრებებსა და მონაცემებს, უმცირესი აცდენებით. კონკრეტული მონაცემები ორივე ანგარიშში დაშვების დონეზეა და ორივეს, ჰიდრო-მეტეოროლოგიური მონაცემების ნაკლებობის გამო, გარკვეული სამეცნიერო შეზღუდვები გააჩნია.

ანგარიშის ჩაბარებისა და გამოქვეყნების დრო 

ანგარიშის შესრულების/დასრულების ვადად მინიშნებული აქვს 2023 წლის 28 ნოემბერი. გარემოს ეროვნულმა სააგენტომ კი ეს ანგარიში 2024 წლის 16 თებერვალს, საღამოს, გახადა საჯარო. 

“კაქტუსი” სააგენტოსგან გამოითხოვს და პასუხის მიღებისთანავე, შესაბამისად, განაახლებს ამ მასალას იმასთან დაკავშირებით, როდის ჩააბარა GEOTEST-მა დამკვეთს ანგარიში, ან თუკი ანგარიშის დასრულებისა და დამკვეთისთვის მისი ჩაბარების თარიღი გასული წლის ნოემბრის ბოლო იყო,  რატომ გამოქვეყნდა ის 2.5-თვიანი შუალედის შემდეგ, მაღალი საზოგადოებრივი ინტერესის მიუხედავად. 

“კაქტუსი” ასევე მოითხოვს საჯარო ინფორმაციას ამ დაკვეთის დეტალური ბიუჯეტის შესახებ. 

ავტორებისა და კომპანიის შესახებ

შოვის სტიქიური მოვლენაზე ანალიზის ავტორები შვეიცარიელი სპეციალისტები: იზაბელ კალი და დენიელ ტობლერი არიან. 

აკადემიურ  პლატფორმა ResearchGate-ზე იზაბელ კალის პროფესიულ პროფილზე მხოლოდ ორი პუბლიკაციაა გამოქვეყნებული, დენიელ ტობლერის პროფაილზე კი 18 პუბლიკაციაა საჯარო. თვით კომპანია GEOTEST AG-ის ვებ-გვერდზე ახალი ამბები ბოლოს 2021 წლის 25 იანვარს განახლდა. შოვის სტიქიაზე მათი მოსაზრება იქ გამოქვეყნებული არ არის. 

GEOTEST AG. იგივე კომპანიაა, რომელმაც 2016 წელს, მყინვარ დევდორაკზე მონიტორინგის სისტემა დაამონტაჟა, ადრეული შეტყობინების სისტემის შექმნის მიზნით, მას შემდეგ, რაც იქ 2014 წელს, ორჯერ მოხდა სტიქია, შეიწირა ადამიანების სიცოცხლე და დააზიანა სამხედრო გზა. 

გარემოს ეროვნული სააგენტოს დავალება GEOTEST-ს

გარემოს ეროვნულმა სააგენტომ შვეიცარულ კომპანია GEOTEST AG.-ს შემდეგი დავალება მისცა: 

• სტიქიური მოვლენის პროცესთა ჯაჭვის თითოეული რგოლის დეტალური ანალიზი;

• პროცესის შესაძლო ფორმაციის წყაროების, მათ შორის, წყლის მარაგების აღწერა, რომლებიც სამომავლო საფრთხეებსაც შეიცავს;

• საშიშროების დონის შეფასება და სამომავლო სცენარების შედგენა;

• სტიქიის ზონაში სტიქიის სიმულაცია და სცენარების შედგენა;

• რეკომენდაციები [მონიტორინგი, გამაფრთხილებელი სისტემა, სივრცული დაგეგმარება, სხვა].

რა გააკეთა GEOTEST-ის გუნდმა?

• გაეცნო აქამდე არსებულ დოკუმენტებსა და მონაცემებს;

• ვერტმფრენით შემოუფრინა შოვის არემარეს, გადაიღო ვიზუალური მასალა, მათ შორის ფოტოები/ვიდეო [ეს დავალება ქართულმა კომპანია “გეოგრაფიკმა” შეასრულა];

• შეაფასა და გააანალიზა მონაცემები, ასევე გამოიყენა სატელიტური მონაცემები;

• RAMMS-ის მოდელის მიხედვით, ხელახლა დათვალა და მოდელში ჩასვა სტიქიის ყველა პარამეტრი;

• RAMMS-ის მოდელის მიხედვით, შეიქმნა ხელახალი სურათი მყინვარის ნაშალის მოცულობის, მოძრაობის სიჩქარის, შოვთან მიახლოების დროითი ინტერვალისა და სხვა მნიშვნელოვანი დეტალის შესახებ. 

ბუნებრივ მოვლენათა ერთობლიობის აღწერა

NEA: “ხეობაში განხორციელებული საველე კვლევების საფუძველზე დადგინდა, რომ  2023 წლის 3 აგვისტოს, მყინვარ ბუბას  დასავლეთით, ადგილი ჰქონდა კლდეზვავური მასის ჩამოშლას, რომელიც დინამიკაში  მოსვლის შემდეგ, შეეჯახა მყინვარს, მოახდინა მისი გარკვეული ნაწილის ჩამონგრევა, რამაც,  შესაძლოა, გამოიწვია მყინვარქვეშა დაგუბებული წყლების გადმოდინება, რის შემდეგაც  წარმოქმნილმა ნაკადმა დიდი სიჩქარით დაიწყო მოძრაობა ხეობის კალაპოტში.”

GEOTEST AG: “შოვის სტიქია ბუნებრივ მოვლენათა ერთობლიობა იყო, რომელმაც ერთი დიდი და დამანგრეველი შედეგი განაპირობა და რომელიც მოვლენათა ჯაჭვისგან შედგებოდა. ასეთი ბუნებრივი მოვლენები, უფრო მეტად, მთათა სისტემასთან ახლოს ხდება, ხშირად კატასტროფულ შედეგებს იწვევს და უმეტესად, კლიმატის ცვლილებით არის განპირობებული. მყინვარის ციცაბო კალთის ჩამოშლისა და შესაბამისად, ნაშალი მასალის ჩამოდენის ალბათობა მომავალში კიდევ არსებობს. ამ მოვლენების ანალიზის დროს მნიშვნელოვანია წყლის შესაძლო წყაროების კვლევა და სიღრმისეული შეფასება, სამომავლოდ როგორც პროგნოზირების, ასევე საშიშროების დონის ზუსტი შეფასების კუთხით.”

RAMMS Model - აღწერა და კონტექსტში გამოყენება

შოვში მყინვარის ნაშალის მოძრაობის სიმულირება RAMMS-ის მოდელით მოხდა [RAMMS  - Rapid Mass Movement - ნაშალი მასალის მოძრაობა] და აღიწერა:

• დეპოზიტის სიმაღლეები;

• ჩამონაშალი მასალის დინების სიჩქარე;

• კლდეზვავური მასალის შემადგენლობა, სიმჭიდროვე და წყლის შემცველობის წილი; 

• დასაწყისიდან საბოლოო ნიშნულთან მიღწევამდე მოძრაობის დისტანცია. 

RAMMS-ით, რომელიც ერთფაზიანი სტიქიის სიმულირებისთვის გამოიყენება, შოვის მსგავი მრავალფაზიანი ბუნებრივი მოვლენის სიმულირებას, ავტორებისვე აზრით, აქვს გარკვეული შეზღუდვები: ნაშალი მასის დინების დინამიკა უფრო მარტივად ანალიზდება, ვიდრე ის რეალურად არის, დეტალების ჩაშლის გარეშე, მაგალითად, არ ასახავს იმას, რა კომპონენტები მიემატა თავიდან წამოსულ მასას გზაში, რამდენი იყო აქ წყლის წილი, სად დაემატა, ა.შ..

ავტორებს არ აქვთ დაზუსტებული, რატომ გამოიყენეს ეს მეთოდი და არა სხვა, უფრო შესაბამისი და მეტი სიზუსტის მომცემი.

ნაშალი მასალის დასახლებულ პუნქტამდე მიღწევის დრო

სტიქიის ჩასახვა-გააქტიურების ზონიდან, შოვის ე.წ. კოტეჯების უბნამდე ღვარცოფულ ნაკადს წინასწარი გათვლებით უნდა მიეღწია, სავარაუდოდ:

NEA: 8 -10 წუთში. 

GEOTEST AG: 7.5 – 10 წუთში. 

ღვარცოფული ნაკადის მოცულობა

ღვარცოფული ნაკადის მოცულობა, როცა მან შოვის ტერიტორიას მიაღწია, უნდა ყოფილიყო:

NEA: დაახლოებით 5 მილიონი კუბური მეტრი;

GEOTEST AG:  დაახლოებით 2, ან მაქსიმუმ, 3 მილიონი, კუბური მეტრი.

ნაშალი მასის მოძრაობის სიჩქარე 

NEA: აღწერილი არ არის.

GEOTEST AG: მყინვარის ნაშალი მასალის გადაადგილების სიჩქარე დაახლოებით ~ 40 მეტრი წამში იყო, რაც, იმის მიმანიშნებელია, რომ რომ მასალა “მნიშვნელოვანი რაოდენობით შეიცავდა წყალს.”

შოვის სტიქიის ერთი შესაძლო წამახალისებელი მოვლენა

NEA: "მდინარე ბუბისწყლის ხეობაში 2023 წლის 3 აგვისტოს კატასტროფული ხასიათის გეოლოგიური და  ჰიდრომეტეოროლოგიური მოვლენები განაპირობა: მყინვარის ინტენსიურმა დნობამ,  მყინვარის სათავეებში კლდეზვავის ჩამოშლამ, მოსულმა ატმოსფერულმა ნალექებმა, მეწყრულ-ეროზიულმა პროცესებმა და გლაციალური ღვარცოფის გავლამ, რაც  დაკავშირებულია მხოლოდ ბუნებრივ ფაქტორებთან."

წყლის შესაძლო როლი

GEOTEST-ის ანგარიშში წერია, რომ “ რთულია იმის გარკვევაც, საიდან მოვიდა ამ რაოდენობის წყალი,” რომელიც შოვის სტიქიურ მოვლენათა ერთობლიობის ერთ-ერთი ვალიდური მაპროვოცირებელი შეიძლებოდა ყოფილიყო. 

წყლის წყარო, GEOTEST-ის ანგარიშის მიხედვით, შესაძლოა, ყოფილიყო მყინვარის ქვეშ ფორმირებული პატარა ღრმული/რეზერვუარი/თავისუფალი ნაპრალი, რომელიც, ამავე ლოგიკით, რაღაც პერიოდი, ფორმირდებოდა და რომელიც სტიქიის წინ გაიხსნა, წყალმა გამოჟონა, მყინვარის დასერილ და ეროზიულ ზედაპირზე გადანაწილდა და ციცაბო კალთაზე კლდეზვავის ჩამოწოლა-ჩამოშლისთვის საჭირო პროცესები შეამზადა და დააჩქარა.

ეს ლოგიკა ემთხვევა გარემოს ეროვნული სააგენტოს ანგარიშის შესაბამისი პროცესების აღწერას და წყლის შესაძლო წყაროს გააქტიურებას:

NEA: "მყინვარ ბუბას დასავლეთით, ადგილი ჰქონდა კლდეზვავური მასის ჩამოშლას, რომელიც, დინამიკაში მოსვლის შემდეგ, შეეჯახა მყინვარს, მოახდინა მისი გარკვეული ნაწილის ჩამონგრევა, რამაც, შესაძლოა, გამოიწვია მყინვარქვეშა დაგუბებული წყლების გადმოდინება, რის შემდეგაც  წარმოქმნილმა ნაკადმა დიდი სიჩქარით დაიწყო მოძრაობა ხეობის კალაპოტშო."

გარემოს ეროვნული სააგენტოს პირველადი ანგარიშით, შოვის არც სტიქიამდე და არც უშუალოდ მისი მიმდინარეობის დროს, წყალი მდინარე ჭანჭახის აუზში შეგუბებული არ ყოფილა.

ციტატა ანგარიშიდან: “მდინარე ჭანჭახზე არსებული ჰიდროლოგიური სადგურის [ავტომატური წყლის ხარჯის მზომი სენსორი] მონაცემების ანალიზის საფუძველზე მდ. ბუბისწყლის ხეობაში წყლის ხანგრძლივ შეგუბებას არც სტიქიის განვითარებამდე და არც სტიქიის განვითარების პროცესში ადგილი არ ჰქონია."

იმ ფაქტის დასადასტურებლად, რომ სტიქიის ადგილას წყალი შეგუბებული არ ყოფილა, გარემოს ეროვნული სააგენტოს ანგარიში ამ იმიჯით ადასტურებს  ©  გარემოს ეროვნული სააგენტო.

თუმცა, GEOTEST-ის ანგარიშიდან გამომდინარე, წყლის შესაძლო რეზერვუარი მყინვარქვეშ, თუკი ის არსებობდა, იმდენად მცირე იქნებოდა, რომ მისი სტიქიის წამახალისებლის მთავარ წყაროდ განხილვა დაბალი ალბათობით არის დასაშვები. 

GEOTEST-ის ავტორების მიხევით, ეს მძლავრი ბუნებრივი პროცესი წყლის ხსენებული შესაძლო წყაროს არსებობის ან გააქტიურების გარეშეც შეიძლებოდა დაწყებულიყო, განვითარებულიყო და დასრულებულიყო ისე, როგორც მოხდა. 

“მაინც ყურადსაღებია, რომ თუკი ასეთი რეზერვუარი არსებობს, წყლის მარაგი იქ ისევ შეივსება, დონე მალევე აიწევს და შესაბამისი საფრთეების რისკებს გაზრდის,” - წერია ანგარიშში.  

შეიძლებოდა თუ არა ხალხის ევაკუაციის მოსწრება?

GEOTEST-ის ამ მოსაზრებაში ამ კითხვაზე პასუხი არ არის, რადგან პასუხი მრავალ ცვლადზეა დამოკიდებული.

ანგარიშის მიხედვით, ზოგადად [და არა შოვის სიტუაციაში], ასეთი რთული და მრავალფაზიანი ბუნებრივი მოვლენის დროს ხალხის ევაკუაციის მოსწრება რთულია. 

“მონიტორინგის საუკეთესო და ყველაზე ეფექტური სისტემების ინსტალაციის/არსებობის შემთხვევაშიც კი, განგაშის დაწყებიდან ევაკუაციის დაწყებამდე სამოქმედო პერიოდი არ არის საკმარისი ყველაზე საშიში ზონიდან ხალხის ევაკუირებისთვის, მათ შორის, ისეთი დასახლებებიდან, რომლებიც სტიქიის მიმდინარე ადგილიდან ყველაზე შორს არიან,” - წერია მოსაზრების დოკუმენტში. 

ავტორების თქმით, ასეთი მასშტაბური ბუნებრივი მოვლენის დროს, დამცავი მექანიზმების/ბარიერების გამოყენებაც შეუძლებელია. 

ამჟამად ხალხის დასაცავად ყველაზე ეფექტური გზა არის ამ ტერიტორიის მიწათსარგებლობის გეგმის შედგენა - ფრთხილად უნდა იქნეს შემოწმებული ადგილები ისე, რათა მაღალი ალბათობით ითქვას, რომ მიწის კონკრეტული მონაკვეთი, ამა თუ იმ საქმიანობისთვის, არის უსაფრთხო, და ესა თუ ის გეგმა იქ, მეტ-ნაკლებად, განხორციელებადია. 

შეიძლება თუ არა მსგავსი მოვლენები განმეორდეს?

ავტორების თქმით, არსებობს იმის ალბათობა, რომ მსგავსი მოვლენები რაჭაში ისევ განმეორდეს.

თუკი იქ დამატებითი და საკმარისი ჰიდრო-მეტეოროლოგიური მონიტორინგის სადგურები დამონტაჟდება, ნეგატიური მოვლენების ადრეულად გამოვლენა იქნება შესაძლებელი. ამ პროცესის ადრე ცოდნა ხალხის დროზე ევაკუაციის მეტ საშუალებასაც იძლევა.

რეკომენდაციები

NEA: "მდინარე ბუბისწყლის ხეობაში ღვარცოფების ფორმირებისა და ტრანზიტის ზონის არეალში რაიმე  სახის კაპიტალური დამცავი ღონისძიებების გატარება მდინარის ხეობის  ჰიდრომორფოლოგიური პარამეტრების გათვალისწინებით, მიზანშეწონილი არ არის."

GEOTEST AG: ასეთი კატასტროფული მოვლენების შესაძლო წარმოქმნის დროს ნაშალის მოძრაობის სიჩქარემ, შესაძლოა, საათში 100 კილომეტრს მიაღწიოს. ასეთი მოვლენის შესახებ წინასწარ ცოდნა მხოლოდ მაშინ არის შესაძლებელი, როცა საეჭვო ადგილი წინასწარ არის შესწავლილი და მათზე არსებობს შესაბამისი მონაცემები. 

ავტორები ამბობენ, რომ დიდად სასურველია შოვის სტიქიის ტერიტორიის ანალიზი და იქ არსებული ცხელი კერებისა და წერტილების გამოყოფა. 

“ამისთვის აუცილებელია სატელიტურ მონაცემებზე წვდომა. მხოლოდ სატელიტური მონაცემების დახმარებით არის შესაძლებელი დიდ ფართობებზე მოძრავი, აქტიური გეოლოგიური ფორმირებების აღმოჩენა და მონიშვნა. ასეთი ადგილების მონიშვნის შემდეგ, კავკასიონის მთათა სისტემის საქართველოს ნაწილიც უნდა შეფასდეს. ასეთი ანალიზი კი, იდეალურ შემთხვევაში, კვლევის მრავალსაფეხურიან პროცესს მოიცავს და მისი მხოლოდ ასეთი სახით შესრულება არის მიზანშეწონილი.” 

GEOTEST-ის ავტორების თქმით, მსგავსი ბუნებრივი მოვლენების დესტრუქციული შედეგების თავიდან ასაცილებლად, საჭიროა მსგავს ადგილებში ჰიდრო-მეტეოროლოგიური მზომი ტექნოლოგიის დამონტაჟება და ადრეული შეტყობინების სისტემების შექმნა.

რადარები

უშუალოდ სტიქიის შემდეგ - 2023 წლის 11 სექტემბერს, "კაქტუსმა" გარემოს ეროვნული სააგენტოსგან მოითხოვა ინფორმაცია ორი რადარის შესახებ, რომელიც მნიშვნელოვანი ინფრასტრუქტურაა ამინდის პროგნოზირებისთვის. კითხვები ეხებოდა რადარების მუშაობის სტატუსს და მათ როლს შოვის სტიქიის პროცესში ამინდის პროგნოზირებაში. ამ წერილზე პასუხი "კაქტუსს" არ მიუღია. ღია წყაროებზე მოცემული ინფორმაციით, ერთი რადარი საქართველოს ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა აჩუქა, ხოლო მეორე რადარი საქართველოს მთავრობის სახსრებით არის შეძენილი და მისი ღირებულება 4 241 336 ლარია. 

საინტერესოა, რომ გასული წლის 20 იანვარს, გაეროს განვითარების პროგრამამ [United Nations Development Program, UNDP] კონკურსი გამოაცხადა საერთაშორისო ექპსერტის პოზიციაზე, რომელიც საქართველოს გარემოს ეროვნულ სააგენტოს რადარის გამოყენებაში და მონაცემების ანალიზში დაეხმარებოდა.

ანგარიშის აკადემიური წყაროები

ანგარიში ეყრდნობა 10 დოკუმენტს, რომელთაგანაც პირველი და ყველაზე მნიშვნელოვანი თვით გარემოს ეროვნული სააგენტოს პირველადი ანგარიში შოვის მოვლენებზე, რომელიც სააგენტომ, 2023 წლის 6 აგვისტოს, გამოაქვეყნა. 

1. National Environmental Agency of Georgia, Initial assessment of the natural events developed in the Bubisskali valley Tibilisi, 06.08.2023
2. DAVES LANDSLIDE BLOG; access October 2023
3. Chernomorets et al., Glacier and debris flow disasters around Mt. Kazbek, Russia / Georgia; Debris-Flow Hazards Mitigation: Mechanics, Prediction and Assessment; 2007.
4. Huggel et al.: The 2002 rock/ice avalanche at Kolka/Karmadon, Russian Caucasus: Natural Hazards and Earth System Sciences; 2005.
5. Tobler D., Kull I., et al. (2014): Hazard Management in a Debris Flow Affected Area: Case Study from Spreitgraben, Switzerland. Sassa, Canuti, Yin (Eds): Landslide Science for a Safer. Geoenvironment Vol 3, pp 25- 30, Springer
6. Baer, P. et al. (2017): Changing debris flow activity after sudden sedi- ment input: A case study from Bondo, Swiss Alps. Geology Today, Vol. 33, No. 6, pp. 216 - 223.
7. Kienholz Ch., Tobler D., et al. (2021) : Monitoring and Hazard Management at the Sitze Stei Rockslide, Kandersteg (Switzerland). FAN Agenda (Specialists of Natural Hazards Switzerland) 1/2021, p. 54-61).
8. Swiss Federal Institute for Forest, Snow and Landscape Research WSL, Experimentelle Erkundung von Wildbächen, Murgängen, Hangrutschun- gen und Steinschlag – Aktuelle Beispiele; January 2015.
9. Risk Atlas of Georgia (CENN / NEA), http://drm.cenn.org/in- dex.php/en/background-information/paper-atlas
10. University of Zurich, Switzerland: Global Permafrost Zonation Index Map http://www.geo.uzh.ch/microsite/cryodata/pf_global/